Ο Πλατωνικός μύθος του Σπηλαίου και η σύγχρονη δικτατορία της εικόνας
2015-07-03 10:30
Παρακολουθώντας τα δρώμενα των τελευταίων ημερών από τις τηλεοράσεις, αισθάνομαι ότι ζω σε μια γενική παράνοια . Ένα πολιτικό ζήτημα εκρηκτικό, μια οικονομία καταβαραθρωμένη, μια χώρα που, συντετριμμένη και συγχυσμένη, παραπαίει, τρομοκρατείται και διχάζεται ανάμεσα στις επιλογές «ΝΑΙ – ΟΧΙ», συνιστούν το καταλληλότερο σκηνικό για να ξεδιπλωθεί όλη αυτή η εφιαλτική οργουελική δύναμη της τηλεοπτικής εικόνας, η απόλυτη χειραγώγηση από τα ΜΜΕ.
Η υπνωτική δύναμη της τηλεοπτικής εικόνας και η εκπληκτική δυνατότητα που έχει να καθοδηγεί τόσο το θυμικό, όσο και τη σκέψη μας, μού θύμισε την περίφημη Αλληγορία του Σπηλαίου, που περιγράφει ο σπουδαίος Έλληνας Φιλόσοφος, ο Πλάτων.
Η Αλληγορία του Σπηλαίου ή μύθος του σπηλαίου, αποτέλεσε, κι όπως φαίνεται, έχει λόγους να εξακολουθεί να αποτελεί, έναν από τους πιο ξεχωριστούς Πλατωνικούς μύθους. Απέκτησε σημαντική αξία στην ερμηνεία και ανάγνωση της Πλατωνικής πολιτικής φιλοσοφίας, καθώς η αλληγορία ανευρίσκεται μέσα σ’ ένα από τα πιο σημαντικά Πλατωνικά έργα, την Πολιτεία.
Στον μύθο αυτό, ο Πλάτων περιγράφει ανθρώπους που ζουν σε μια σπηλιά που κυριαρχείται από το ημίφως, ξεκάθαρος συμβολισμός της ημιμάθειας του ανθρώπου. Οι άνθρωποι αυτοί ζουν εκεί από τα παιδικά τους χρόνια, παρατήρηση που διευκρινίζει τη σημασία της ελλιπούς παιδείας. Ακόμα, όμως και σ’ αυτή τη σπηλιά, οι άνθρωποι δεν είναι ελεύθεροι. Ζουν ως δεσμώτες. Δεσμά στο λαιμό, ώστε να μην μπορούν να γυρίζουν το κεφάλι τους δεξιά και αριστερά και να κοιτούν μόνο μπροστά. Άνθρωποι, δηλαδή που δεν έχουν τη δυνατότητα να σχηματίσουν ευρεία άποψη και γνώση για τίποτε. Πνευματικά περιορισμένοι, δογματικοί και μονοκόμματοι στη σκέψη. Δεσμά, όμως έχουν και στα πόδια, ώστε να είναι για πάντα δεμένοι με τον τόπο στον οποίο βρίσκονται, να μην έχουν ελπίδα να βγουν έξω από τη σπηλιά και να αντικρίσουν το φως.
Αλλά το δράμα αυτών των ανθρώπων δεν τελειώνει εκεί. Μπροστά τους υπάρχει ένα μικρό τείχος, σαν το παραπέτασμα που χρησιμοποιούσαν οι ταχυδακτυλουργοί της εποχής, πίσω από το οποίο περιδιαβαίνουν άνθρωποι μεταφέροντας διάφορα αντικείμενα, οι σκιές των οποίων απεικονίζονται στον απέναντι τοίχο. Έτσι, οι άνθρωποι δεν βλέπουν τους ανθρώπους ή τα αντικείμενα που μεταφέρονται, αλλά μόνο τις σκιές και τα είδωλα αυτών.
Όλη αυτή η υποβλητική Πλατωνική μυθοπλασία μοιάζει πολύ με την τηλεοπτική εικόνα του σήμερα. Δημοσιογράφοι και πολιτικοί, νόμιμοι «ταχυδακτυλουργοί» μιας πολιτικής πραγματικότητας, άνθρωποι εικονικοί, οι οποίοι παρουσιάζουν είδωλα και σκιές μπροστά στα μάτια έντρομων και ανίδεων ή ημιμαθών «δεσμωτών» που λειτουργούν ως παθητικοί δέκτες, ανελεύθεροι και ανίκανοι να ξεφύγουν από την υπνωτιστική δύναμη της εικόνας.
Όλη η Αλληγορία του Σπηλαίου αντανακλά την Πλατωνική πεποίθηση πως ο άνθρωπος, ως δεσμώτης, είναι εύκολα υποχείριος στα «είδωλα». Έτσι και η τηλεοπτική εικόνα προβάλλει κυρίως είδωλα, σκιές του πραγματικού κόσμου, μια άποψη γι’ αυτόν όχι πάντα στηριζόμενη στην αλήθεια ή τη γνώση. Πρόκειται για ψευδαίσθηση, για δημιουργία εντυπώσεων περί του κόσμου που, κατά κόρον, υπηρετεί το φαντασιακό και γι’ αυτό δεν εξηγεί τον κόσμο, αλλά ερμηνεύει, ενίοτε και αυθαίρετα ή και αναλόγως των συμφερόντων που υπηρετεί.
Η Αλληγορία του Σπηλαίου συνιστά μια «προφητεία» Πλατωνική που δε βασίζεται σε ανορθολογιστικά κριτήρια, αλλά σε ορθολογική φιλοσοφική διερεύνηση. Αυτό που ο φιλόσοφος φαίνεται πως διείδε είναι το πόσο εύκολα χειραγωγίσιμος είναι ο ανθρώπινος νους, πόσο εύκολα «δένεται», μέσω της εικόνας και γενικά των αισθήσεων. Φαίνεται πως δεν είχε διαφύγει της προσοχής του Πλάτωνα το γεγονός ότι οι σύγχρονοί του πολίτες εύκολα ποδηγετούνταν, όχι μόνο από ψεύτικα λόγια και δημαγωγίες, αλλά και από την εντύπωση που προκαλούσε το «φαίνεσθαι». Σκιές και είδωλα θεωρούσε ο Πλάτων τα μεγάλα πλοία που κατασκεύαζαν οι Αθηναίοι για να επικρατήσουν στις θάλασσες, σκιές και είδωλα θεωρούσε την πολεμική μηχανή των οπλιτών που τρομοκρατούσε τις άλλες πόλεις – κράτη, σκιές και είδωλα θεωρούσε την οικονομική ευμάρεια, τα θαυμαστά κτίρια και τις λαμπρές οικοδομήσεις. Διαπιστώνοντας πόσο προκαλούσαν όλα τα παραπάνω όχι μόνο τον θαυμασμό ή την αισθητική απόλαυση αλλά και το δέος που εύκολα μετέφραζαν οι επιτήδειοι σε πολιτική βούληση, ο Πλάτων αντιλήφθηκε πως η εικόνα και το «φαίνεσθαι» κινδύνευαν να αποτελέσουν το βασικό κριτήριο ανάγνωσης της πραγματικότητας. Μα ο άνθρωπος δεν είναι μόνο αισθήσεις, ούτε ο κόσμος περιστρέφεται γύρω από τις εικόνες. Είναι οι ιδέες εκείνες που τον καθιστούν σκεπτόμενο πολίτη, ικανό να αντιστέκεται στις «Σειρήνες» της απόλαυσης – αισθητικής, οικονομικής ή όποιας άλλης. Ιδέες που παράγουν κριτική σκέψη, η οποία βοηθά τελικά τον άνθρωπο να μη χειραγωγείται από είδωλα, ακόμη κι αν αυτά μοιάζουν να κρύβονται πίσω από ένα περίτεχνο «περιτύλιγμα».
Ο Ουμπέρτο Έκο έγραψε ότι «οι σύγχρονες δικτατορίες δεν επιβάλλονται με τανκς, αλλά με την τηλεόραση». Η σημασία αυτής της διαπίστωσης συναντάται και στον Πλάτωνα. Οι δεσμώτες του Πλατωνικού σπηλαίου, όσο παραμένουν στο σπήλαιο και περνούν τον χρόνο τους βλέποντας σκιές σ’ έναν τοίχο, δεν θα μπορέσουν ποτέ να αντικρίσουν την αλήθεια, ούτε να γίνουν ελεύθεροι άνθρωποι και συνειδητοποιημένοι πολίτες.